„Zacofanie jak w średniowieczu”. Czy faktycznie „wieki ciemne” były takie straszne?

Średniowiecze to bardzo długa epoka historyczna. W Europie trwało około 1000 lat, od V do XV wieku. Zwykle dzieli się je na trzy okresy: wczesne średniowiecze (V-X wiek), średnie średniowiecze (XI-XIII wiek) oraz późne średniowiecze (XIV-XV wiek). Oczywiście, daty graniczne pomiędzy poszczególnymi okresami są umowne i mogą się nieco różnić w zależności od źródeł i perspektywy badacza, jednak już na wstępie warto mieć świadomość, że nie była to epoka – jak się powszechnie sądzi – jednolita.

Splądrowanie Rzymu przez hordy barbarzyńców — to na V wiek n.e. historycy datują koniec światłej starożytności i początek ciemnego średniowiecza. Fot. Wikimedia

Daty graniczne pomiędzy okresem starożytności a średniowieczem oraz między średniowieczem a nowożytnością są kwestią dyskusyjną i zależą od różnych czynników, takich jak geografia, kultura, polityka. Najpowszechniej jednak, za koniec starożytności i początek średniowiecza uznaje się V wiek n.e. (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku), natomiast za koniec średniowiecza i początek nowożytności XV wiek n.e. (zazwyczaj przyjmuje się rok 1453, czyli zdobycie Konstantynopola przez Turków, lub rok 1492, czyli odkrycie Ameryki przez Kolumba). Warto jednak pamiętać, że granice te są umowne i w różnych krajach oraz dyscyplinach naukowych mogą występować nieco inne daty. Niektórzy historycy za koniec „wieków ciemnych” uważają dopiero publikację „O obrotach sfer niebieskich” Kopernika, co miało miejsce w 1543 roku, a więc już w XVI wieku.

Z czym obecnie kojarzymy średniowiecze?

Średniowiecze to ten okres w historii, który zwykle kojarzy się z wieloma różnymi – często negatywnymi aspektami. Pierwsza myśl wielu osób, gdy usłyszą to słowo, to np. rycerze i zamki. Średniowiecze kojarzy się z romantycznymi opowieściami o rycerzach, ich mieczach i zbrojach, a także zamkami, które były ich rodowymi siedzibami. To także ustrój feudalizmu i ściśle przestrzegana hierarchia społeczna: w czasach średniowiecza w Europie panował system, w którym ludzie byli podzieleni na różne warstwy społeczne, od królów i szlachty, przez kler po chłopów.

Następne – już mniej pozytywne skojarzenie jest takie, że w średniowieczu Kościół katolicki miał ogromną i właściwie niepodzielną władzę i wpływ na życie ludzi, zarówno duchowe, jak i świeckie. W tym czasie powstało wiele pełnych rozmachu budowli sakralnych i katedr, ale także miały miejsce krwawe krucjaty i otoczona złą sławą święta inkwizycja. Do tego kler miał hamować postęp i rozwój nauki.

Tkanina z Bayeux przedstawiająca Wilhelma Zdobywcę. Fot. Wikimedia

O średniowieczu wiele osób mówi z pogardą „wieki ciemne”. Powszechnie uważa się, że średniowiecze było okresem zastoju, zacofania i braku postępu we wszystkich dziedzinach. Kojarzy się nam ono z chorobami i umieraniem tysięcy ludzi z powodu zaraz, takich jak chociażby czarna śmierć, czyli dżuma. Panuje powszechne przekonanie, że ludzie w tamtych czasach nie znali higieny i ledwo dożywali trzydziestki. Do tego dochodzą też skojarzenia dotyczące podporządkowania kobiet mężczyznom, miały być one wówczas bezsilne i uległe, nie mogły mieć własnego zdania i we wszystkim musiały ustępować niepodzielnie rządzącym mężom.

Czy faktycznie średniowiecze było tak zacofane?

Mit pierwszy – w średniowieczu wierzono, że Ziemia jest płaska.

Nie, w średniowieczu nie uważano, że Ziemia jest płaska. To powszechne przekonanie jest błędne i wynika z późniejszych mitów i nieporozumień. Już starożytni Grecy wiedzieli, że Ziemia jest kulą i nawet (w dużym przybliżeniu) obliczyli jej obwód. W średniowieczu wiedza ta była szeroko znana wśród uczonych i teologów, którzy akceptowali fakt, że Ziemia jest okrągła.

Jednym z ważniejszych autorów, którzy podkreślali kulistość Ziemi, był św. Tomasz z Akwinu, który żył w XIII wieku. W swoim dziele "Summa Theologiae" opisał on Ziemię jako kulistą i argumentował, że to nie ma wpływu na wiarę chrześcijańską.

Mimo że kulistość Ziemi była dobrze znana, to nie oznacza, że nie było innych poglądów na ten temat. Niektórzy ludzie oczywiście wierzyli w płaskość Ziemi, ale byli to raczej marginesowi przeciwnicy naukowej wiedzy i w ogólności nie mieli wpływu na społeczeństwo ani na kierunek rozwoju nauki i filozofii.

Mit drugi - w średniowieczu ludzie się nie myli i panował powszechny brak higieny

W średniowieczu ludzie byli świadomi znaczenia higieny osobistej, co można stwierdzić chociażby po tym, że w wielu miejscach budowano i używano łaźni publicznych, a w kościołach i zamkach dostępne były osobiste salony kąpielowe dla arystokracji. Ponadto, w miastach istniały gildie mydlarskie, a w wielu miasteczkach, a nawet wsiach istniały akwedukty i rynny odprowadzające ścieki.

Jednakże w wielu miejscach brakowało rzecz jasna odpowiedniej infrastruktury sanitarnej i dostępu do wody pitnej, co prowadziło do częstych wybuchów chorób zakaźnych, takich jak dżuma czy cholera. Brak higieny był szczególnie powszechny wśród niższych klas społecznych, które często żyły w ciasnych i brudnych warunkach, co sprzyjało rozwojowi chorób.

Warto jednak podkreślić, że opinia o średniowieczu jako okresie całkowitego braku higieny i ciemnoty jest zniekształcona przez stereotypy kulturowe. Takie opinie często wynikają z nieścisłych lub przesadzonych opisów średniowiecznych warunków sanitarnych, które były przedstawiane przez autorów renesansowych lub oświeceniowych jako negatywny kontrast do ich własnych czasów.

Strona z Księgi z Kells, iluminowanego rękopisu stworzonego na Wyspach Brytyjskich pod koniec VIII lub na początku IX wieku. Fot. Wikimedia

Mit trzeci – kobiety musiały nosić pasy cnoty i nie miały nic do powiedzenia

W średniowieczu faktycznie popularnym przekonaniem było, że kobiety powinny być skromne i zachowywać cnotę. Jednym z symboli tej cnoty były faktycznie tzw. pasy cnoty, które miały powstrzymać niewierne panie przed nieodpowiednim zachowaniem seksualnym i pokusami, szczególnie podczas nieobecności męża lub opiekuna.

Jednakże w rzeczywistości, nie ma dowodów na to, że pasy cnoty były w ogóle, a co dopiero powszechnie stosowane. Nie ma również przekonujących dowodów, że kiedykolwiek były one produkowane i sprzedawane w skali masowej, jak często przedstawiają to niektóre źródła. Jeśli już, to były jedynie metaforycznymi symbolami obrazującymi zagrożenie deprawacją.

Istnieją co prawda wzmianki o podobnych urządzeniach, które były używane jako sposób na zmuszenie kobiet do pozostania wiernymi swoim mężom podczas długich podróży lub w czasie wojen. Jednakże te urządzenia były raczej rzadko stosowane i prawdopodobnie były bardziej instrumentami tortur lub kar dla przestępczyń niż jako narzędzia kontroli kobiecej seksualności.

Warto podkreślić, że kobiety w średniowieczu były postrzegane przez różne grupy społeczne na różne sposoby i miały różne role w społeczeństwie. Choć nie było dla nich tak wielu możliwości, jak dla mężczyzn, wiele kobiet odgrywało ważne funkcje – zarówno w samym Kościele, jak i we władzy świeckiej, były też kobiety monarchinie, nawet w Polsce – np. Jadwiga Andegaweńska panująca w latach 1384-1399 (od 1386 z mężem Władysławem Jagiełłą).

Chyba najbardziej znana kobieta średniowiecza, Joanna D'Arc. Fot. Wikimedia

Mit czwarty – pogarda dla ciała i wstyd przed okazywaniem fizyczności

Nie można powiedzieć, że średniowiecze było epoką powszechnej pogardy dla ciała ludzkiego. Z jednej strony, w kulturze średniowiecznej ciało było często postrzegane jako narzędzie grzechu, a w niektórych przypadkach nawet jako wrogi element duchowego życia. Jednakże jednocześnie ciało miało swoje pozytywne aspekty, takie jak zdrowie, siła fizyczna, piękno i płodność.

Warto również zauważyć, że w kulturze średniowiecznej istniały pewne ideały piękna, które były związane z cechami fizycznymi, takimi jak jasna karnacja, bujne włosy i pełne kształty. Wysoki status społeczny często wiązał się z wyglądem i kondycją fizyczną, co można zobaczyć na przykładzie rycerstwa, które wymagało dobrego stanu zdrowia i siły.

Podsumowując, chociaż kultura średniowieczna była złożona i czasami sprzeczna w swoich podejściach do fizyczności, nie można w żadnym wypadku powiedzieć, że panowała wówczas powszechna pogarda dla ciała ludzkiego.

Średniowieczny uczony wykonujący swoje pomiary. Fot. Wikimedia

Mit piąty – średniowiecze to okres zastoju technologicznego

To po prostu nieprawda. Nie można powiedzieć, że w średniowieczu nie było rozwoju nauki i technologii, chociaż tempo rozwoju nie było tak szybkie jak w niektórych innych okresach historycznych (zwłaszcza na samym początku epoki, do której faktycznie pasuje nazwa „wieki ciemne”). Średniowiecze przyniosło wiele ważnych osiągnięć naukowych, zwłaszcza w dziedzinie matematyki, astronomii i medycyny. Mediewiści często piszą o „renesansie karolińskim”, „renesansie XII wieku”. Były to okresy szybkich i dynamicznych zmian.

W dziedzinie matematyki średniowieczni naukowcy znacznie rozwijali arytmetykę i algebrę, zgłębiano teorię liczb, wprowadzano nowe symbole matematyczne, które są używane do dziś. W astronomii w średniowieczu dokonano wielu ważnych odkryć, w tym przeprowadzono wielką reformę kalendarza, wprowadzając system gregoriański, który jest stosowany współcześnie. W dziedzinie medycyny średniowieczni lekarze byli zadziwiająco dobrze zaznajomieni z anatomią i zdrowiem człowieka, a ich prace były oparte na wcześniejszych osiągnięciach starożytnej Grecji i Rzymu.

Ponadto w epoce tej dokonano ważnych postępów w dziedzinie technologii, zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa, budownictwa i inżynierii. Upowszechniono m.in. młyn wodny i wiatrak, co pozwoliło na zwiększenie wydajności produkcji mąki i innych produktów.

W dziedzinie budownictwa i inżynierii średniowieczni budowniczowie opracowali nowe techniki budowy, które pozwoliły na wznoszenie monumentalnych budowli, takich jak katedry i zamki.

Podsumowując, chociaż rozwój technologii w średniowieczu nie był tak imponujący jak obecnie, to jednak przyniósł on wiele ważnych osiągnięć, które miały wpływ na rozwój nauki i poziomu życia w późniejszych okresach.

Okulary — wielki wynalazek średniowiecza. Najstarsze zachowane przedstawienie. Fot. Wikimedia

Mit szósty – w średniowieczu na stosach palono czarownice

W średniowieczu (zwłaszcza późnym) dochodziło do palenia na stosach ludzi oskarżonych o czary, w tym kobiet określanych jako "czarownice", jednak popularna wyobraźnia zdecydowanie odbiega w tej kwestii od faktów.

Początkowo po upadku starożytności w ogóle nie uznawano czarów, jednak z czasem zaczęły one być powszechnie stosowane, powstawały nawet „oficjalne” zaklęcia na różne okazje, Kościół katolicki tolerował to zjawisko, ba, zachowały się nawet wpisy zakonników z zaklęciami, np. na poród kobiety. Dopiero w XVI wieku pojawiły się największe fale prześladowań czarownic, szczególnie w krajach protestanckich. W Polsce znane procesy o czary przeprowadzono dopiero w XVI wieku i nigdy nie były one tak powszechne, jak w innych krajach.

Nie jest zatem prawdą, że setki tysięcy kobiet spalono na stosach jako "czarownice". Szacunki liczby ofiar prześladowań czarownic są różne i wciąż przedmiotem debaty wśród historyków, ale szacuje się, że liczba ta wyniosła zapewne kilka tysięcy, z czego zdecydowana większość już po średniowieczu. To i tak oczywiście zbyt dużo, ale znacznie mniej, niż często się przypuszcza. Warto przy okazji zaznaczyć, że oskarżenia o czary i procesy były nie tylko aktem religijnego fanatyzmu, ale też często wykorzystywano je do rozprawy z niepożądanymi wrogami politycznymi i społecznymi. Czary były często jedynie przykrywką zakulisowych działań politycznych i żądzy władzy.

Podsumowanie

Choć w średniowieczu istniały pewne ograniczenia w dziedzinach takich jak nauka, technologia czy sztuka, to z pewnością nie był to czas całkowitej ciemności i zabobonu – jak wiele osób błędnie sądzi.

Wiele ważnych osiągnięć ma swoje źródła właśnie w średniowieczu, chociażby takich jak rozwój uniwersytetów, powstanie pierwszych nowoczesnych kodeksów prawa, powstanie klasztorów i rozkwit kultury monastycznej, a także rozwój architektury i sztuki romańskiej i gotyckiej. W dziedzinie filozofii powstały znane szkoły myślowe, takie jak nominalizm czy tomizm, a w dziedzinie nauki dokonano takich odkryć jak proch strzelniczy (prawdopodobnie w Chinach), trójpolówka w rolnictwie (wzrost plonów od razu o 30%). To w średniowieczu wynaleziono stosowane do dziś okulary, szklane lustra (w starożytności polerowano metale, co nie dawało tak wyraźnego obrazu), powstały pierwsze mechaniczne zegary. Średniowiecze to też prawdopodobnie największy wynalazek wszech czasów, czyli prasa drukarska (rozpoczęła działalność ok. 1450 roku).

Z drugiej strony, w średniowieczu istniał również zabobon i ciemnota, często wynikające z niewiedzy i braku informacji. Szczególnie trudna była sytuacja ludzi ubogich, którzy nie mieli dostępu do elementarnej edukacji czy opieki medycznej. Jednakże takie negatywne aspekty nie przysłaniają całkowicie pozytywnych i ważnych osiągnięć tego okresu.

Podsumowując, określenie średniowiecza jako epoki ciemności i zabobonu jest zbyt uproszczone i z pewnością nie oddaje prawdziwego, sprawiedliwego obrazu tego okresu.

Tomasz Sławiński

 

Wejdź na FORUM! ❯