Polskie symbole historyczne

1. Herb Rzeczpospolitej Polskiej

Najpierw małe wyjaśnienie. Wizerunek orła na czerwonym tle według kanonów heraldyki nazywamy herbem. Godłem natomiast jest sam orzeł.

Obecny wygląd herb Polski zawdzięcza prof. Zygmuntowi Kamińskiemu, który w 1927 roku stworzył jego projekt (następnie zatwierdzony przez odpowiednie władze państwowe). Kamiński wzorował swoje dzieło na innym orle z czasów rządów króla Stefana Batorego, pomijając symbolikę znacznie bliższą czasom współczesnym. Nowe godło państwowe (wraz z tarczą tworzące herb) zrywało z wieloma dotychczasowymi zasadami heraldyki, co niektórzy do dziś wytykają jako poważny błąd. Sam orzeł – mocno stylizowany – nie wpisuje się w tradycyjny kształt prostokąta, ale bardziej przypomina wzory stosowane w pieczęciach. Był tego świadomy sam autor, czemu dano wyraz w stosowanych nowych owalnych tarczach, na których wystawiano herb na budynkach urzędów państwowych oraz szkół.

Od samego początku nowe godło wzbudzało spore kontrowersje. Jeszcze przed wojną zarzucano mu, że niezamknięta korona i opuszczone pióra zgodnie z zasadami heraldyki symbolizują państwo zależne, a w rozetkach ze skrzydeł dopatrywano się symboli masońskich. Dzisiejsze godło Polski jest kopią tego z 1927 r., z kosmetycznymi zmianami. Wcześniej, w okresie PRL orła pozbawiono korony, co miało swój wymiar polityczny, ale też i estetyczny – mocno zaburzając proporcje. Wówczas też słowo herb zaczęto zastępować godłem, zacierając nawiązania do polskiej historii.

2. Krzyż Virtuti Militari

Charakterystyczny krzyż Orderu Virtuti Militari (z łac. męstwu wojskowemu) towarzyszy niemal wszystkim uroczystościom państwowym i wojskowym III Rzeczpospolitej. Nic dziwnego, jest to najwyższe wojenne odznaczenie w Polsce, jednocześnie jeden z najstarszych orderów wojskowych na świecie. Ustanowiony został 22 czerwca 1792 roku dla uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami (w toczonej ówcześnie wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja). Dewiza orderu brzmi: „Honor i Ojczyzna” i na przestrzeni wieków stała się jednym z symboli polskości w ogóle.

Od samego początku odznaczenie to było przyznawane za wybitne zasługi bojowe, ponadprzeciętne męstwo i odwagę. Pierwszy medal otrzymał książę Józef Poniatowski dowodzący wojskami polskimi we wcześniej wspomnianej bitwie pod Zieleńcami, drugi –Tadeusz Kościuszko. Początkowo order miał dzielić się na pięć klas, z czego trzy pierwsze przybrały formę orderu, a dwie ostatnie medalu:

I klasa – Krzyż Wielki z Gwiazdą,

II klasa – Krzyż Komandorski,

III klasa – Krzyż Kawalerski,

IV klasa – Medal Złoty,

V klasa – Medal Srebrny

Obecnie także i dwie ostatnie kasy nadawane są w formie krzyża.

3. Znak Polski Walczącej

Znak nazywany "Kotwicą" jest połączeniem liter P (oznaczającej Polskę) i W (symbol walki) stylizowanej na kotwicę. Został on wyłoniony w podziemnym, tajnym konkursie zorganizowanym w 1942 roku przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. Do finałowego etapu konkursu zakwalifikowały się zresztą dwa pomysły – skrzyżowane dwa grunwaldzkie miecze oraz właśnie "Kotwica". Projekt "Kotwicy", którego współautorką była prawdopodobnie Anna Smoleńska, młodziutka studentka historii sztuki na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, ostatecznie zwyciężył ze względu na łatwość wykonania "w terenie", oraz czytelność wymowy patriotycznej.

Nie był to jednak znak przez Polaków wcześniej zupełnie nieznany. Bardzo podobne "logo" miało przed wojną popularne Wydawnictwo Polskie i dziś część historyków i badaczy skłania się ku tezie, że właśnie stąd wziął się pomysł na późniejszy symbol patriotyczny. Nie zmienia to faktu, iż "Kotwica" szybko się przyjęła i zaczęła być traktowana przez ogół społeczeństwa jako symbol walki z niemieckim okupantem. W dzisiejszej Polsce znak ten doczekał się ustawowej ochrony, jako część narodowego dziedzictwa oraz symbol walki z totalitaryzmem, który nie powinien być używany w bieżących rozgrywkach politycznych.

4. "Szachownica" wojsk powietrznych

Powszechnie dziś kojarzona z polskim lotnictwem biało-czerwona szachownica stała się symbolem wojsk lotniczych dość przypadkowo. Na początku, jeszcze w 1918 roku była godłem osobistym pilota, ówcześnie porucznika Stefana Stanisława Steca, który stworzył ją sam dla siebie. Gdy pilot ten przyleciał 15 listopada 1918 r. z oblężonego Lwowa do Warszawy, by złożyć przełożonym meldunek na temat sytuacji w mieście, symbol ten zauważył dowódca lotnictwa, ppłk Hipolit Łossowski i od razu stwierdził, że idealnie nadawałby się on do oznaczania wszystkich polskich samolotów wojskowych, gdyż ma oryginalną formę, zawiera polskie barwy narodowe i łatwo go będzie namalować na kadłubach i skrzydłach maszyn. 1 grudnia 1918 r., na mocy rozporządzenia Szefa Sztabu Generalnego WP, szachownica stała się oficjalnym symbolem polskiego lotnictwa.

Podczas II wojny światowej polscy lotnicy walczący w ramach armii alianckich malowali ten symbol zaraz obok znaków wojsk, do których należały ich samoloty. W 1993 r. znak ten doczekał się sporej zmiany: zmieniono kolejność pół odwracając samą grafikę o 90 stopni - czyniąc ją przez to bardziej zgodną z normami heraldycznymi. Dzisiejsze regulacje wojskowe nakazują umieszczanie szachownicy po obu stronach statecznika pionowego oraz na dolnych powierzchniach skrzydeł samolotów. Z kolei śmigłowce muszą mieć symbol lotnictwa po obu stronach kadłuba oraz na jego dolnej powierzchni.

5. Gapa lotnicza

Obok szachownicy to jeden z najbardziej znanych i rozpoznawalnych symboli lotnictwa. Polska "gapa" przedstawia orła w locie, trzymającego w dziobie wieniec laurowy. Już na początku 1919 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych zleciło prof. Władysławowi Gruberskiemu wykonanie polskich odznak specjalności lotniczych. Ten szybko wykonał swoje zadanie i ostateczny kształt odznaki pilota (dla którego inspiracją były prawdopodobnie odznaki austriackich lotników) został przyjęty rozkazem nr 24/19 z dnia 19 lutego 1919 roku. Od tego czasu gapę noszą piloci wojskowi oraz niektórzy przedstawiciele pozostałego personelu lotniczego – nawigatorzy (którzy mają jego własną wersję), strzelcy i obserwatorzy.

Symbol ten tak bardzo rozpowszechnił się w wojskach lotniczych, że dziś występuje w herbach wielu oddziałów, a także w godle sił powietrznych Rzeczpospolitej Polskiej. Swój odrębny wzór gapy mają także wojska powietrzno-desantowe: spadochroniarze używają symbolu smukłego, pikującego orła, także trzymającego wieniec.

6. Litera "P", tzw. "winkiel"

Odwrócony podstawą do góry trójkąt z literą "P" w środku. Był to symbol, jakim oznaczano Polaków, więźniów obozów koncentracyjnych III Rzeszy. Niemcy, by z góry wiedzieć, kto za co został skazany i z jakiego kraju pochodzi, wymyślili cały skomplikowany system oznaczeń więźniów. Czerwony trójkąt oznaczał więźnia politycznego (ale oznaczano tak także osadzonych, którzy w obozie znaleźli się w wyniku łapanek ulicznych, zielony – kryminalnego, czarny – jednostkę "aspołeczną", a np. różowy oznaczał orientację homoseksualną. Litera "P" oznaczała narodowość (niem. Pole). Obok trójkąta zazwyczaj umieszczano numer obozowy (który czasem tatuowano też na przedramieniu więźniów).

Podobny system oznaczeń ludzi stosowano także wobec robotników przymusowych wysyłanych na roboty do Niemiec (przy czym tam litera "P" była wpisana najczęściej w biały prostokąt z fioletową obwódką). Oznaczenia te miały jeden cel – możliwość wyłowienia w tłumie osób wrogich narodowo i klasowo. Polscy robotnicy w Niemczech nie mieli bowiem wstępu do miejsc związanych z kulturą, kultem religijnym, komunikacją publiczną, musieli się kłaniać niemieckim oficerom, zakazane były też wszelkie intymne kontakty z Niemcami.

7. Lilijka Szarych Szeregów

Powołane do życia jeszcze podczas trwania Kampanii Wrześniowej, 27 września 1939 roku Szare Szeregi były podziemną organizacją działającego prężnie jeszcze przed wybuchem wojny Związku Harcerstwa Polskiego. Początkowo nie miały one swojego własnego symbolu, natomiast po upowszechnieniu "Kotwicy" Polski Walczącej ich znakiem stało się połączenie stylizowanej lilii (znak skautingu na całym świecie) właśnie z ową "Kotwicą".

Działalność Szarych Szeregów opierała się na programie „Dziś – Jutro – Pojutrze”. „Dziś” miało polegać na prowadzonej w podziemiu walce zbrojnej (np. słynna akcja pod Arsenałem, zamach na Kutscherę), organizowaniu akcji małego sabotażu (propaganda, napisy na murach, ulotki itp.) i dywersji (wysadzanie torów kolejowych). „Jutro” oznaczało szkolenia wojskowe, które miały przygotować harcerzy do nieuchronnego otwartego starcia z Niemcami. „Pojutrze” natomiast oznaczało przygotowanie do odbudowy wolnej, suwerennej Polski po zakończeniu wojny.

8. Falanga

Jest to stylizowana ręka dzierżąca miecz. Choć ma zdecydowanie dłuższą historię (sięgającą XVI wieku i floty kaperskiej z okresu panowania Zygmunta Augusta), to od początku lat 30. XX wieku falanga była używana przez polskie organizacje narodowe i nacjonalistyczne jako zastępstwo dla zdelegalizowanego przez władze II RP tzw. "mieczyka Chrobrego".

I tak w 1933 ręka z mieczem stała się symbolem Obozu Wielkiej Polski, posługiwała się nią także młodzieżówka Stronnictwa Narodowego, a od 1935 r. Ruch Narodowo-Radykalny, czyli nielegalna, faszyzująca, skrajnie antykomunistyczna i antysemicka organizacja założona przez Bolesława Piaseckiego. Organizacja ta była jedną z dwóch frakcji, które powstały na skutek rozłamu w ONR w 1935 r. Od początku istnienia prowadziła działalność bojówkarską i terrorystyczną, organizując m.in. zamach bombowy na siedzibę Związku Nauczycielstwa Polskiego w Łodzi, gdzie zginęła jedna osoba, a cztery zostały ranne. Wszystko to przyczyniło się do sytuacji, w której dziś "falanga" kojarzona jest raczej negatywnie, mimo, że symbol ten do dziś wykorzystuje także polska marynarka wojenna (jest on obecny na jej proporcu).

9. Mieczyk Chrobrego

Po raz pierwszy użyty w okresie międzywojennym przez działaczy Obozu Wielkiej Polski, organizacji założonej w 1926 roku przez Romana Dmowskiego. Przedstawia Szczerbiec – miecz koronacyjny polskich królów owinięty biało-czerwoną wstęgą. Szybko stał się na tyle popularny, że używać go zaczęły także i inne organizacje szeroko rozumianego ruchu narodowego, przy czym w zależności od organizacji wstęga miecza miała różne barwy.

Najczęściej używany był jako wpinka lub broszka do marynarki. Po 1933 roku, kiedy władze II RP zdelegalizowały Obóz Wielkiej Polski, noszenie mieczyka było zabronione. Na tych, którzy nie przestrzegali zarządzenia władz, czekały surowe kary administracyjne. W czasie okupacji hitlerowskiej mieczyka jako jednego ze swoich symboli używały podziemne jednostki Narodowych Sił Zbrojnych. W czasach obecnych symbol ten przejęły organizacje odwołujące się do tradycji Ruchu Narodowego, a więc np. Młodzież Wszechpolska. Przed Euro 2008 jedna z międzynarodowych organizacji zwalczających rasizm wpisała ten znak na listę symboli faszystowskich.

10. Znak "Solidarności"

Jeden z najbardziej znanych na świecie polskich symboli. Słynną czcionkę, tzw. solidarycę zaprojektował Jerzy Janiszewski w 1980, w tym czasie student Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Autorem samej nazwy "Solidarność" był natomiast Karol Modzelewski. Znak miał symbolizować wzajemnie się wspierających i podtrzymujących robotników, walczących o swoje prawa, nagminnie łamane w czasach formalnie socjalistycznej PRL. Jego wygląd był wzorowany na malowanych na murach w tamtym czasie prostrajkowych napisach. Na mocy podpisanych w 1980 r. porozumień sierpniowych obywatele PRL zdobyli prawo do tworzenia niezależnych od władz związków zawodowych.

Sam związek zawodowy „Solidarność” powstał we wrześniu 1980 r. i natychmiast (a wraz z nim jego graficzny znak) zdobył niezwykłą, międzynarodową popularność – a do końca 1981 r. zapisało się do niego prawie 10 mln osób. Przewodniczącym związku, na historycznym I zjeździe, został wybrany Lech Wałęsa.

NSZZ „Solidarność” aż do czasu rozbicia w stanie wojennym pełnił funkcje charakterystyczne dla związku zawodowego: wnioskował o podwyżki płac i poprawę warunków socjalnych pracy. Jednak swoimi szerokimi działaniami, także na arenie międzynarodowej „Solidarność” szybko wykroczyła poza zakres działań centrali związkowej, a wśród społeczeństwa zyskała status jedynej realnej opozycji wobec władzy komunistycznej.

11. Opornik

Opornik, w specjalistycznym języku inżynierów nazywany rezystorem, to niewielka część wyposażenia obwodów elektrycznych, którego zadaniem jest ograniczenie napięcia prądu elektrycznego w układzie. W tej chwili tego typu elementy można znaleźć praktycznie w każdym urządzeniu zasilanym prądem elektrycznym. Gdy władze komunistyczne wprowadziły w Polsce 13 grudnia 1981 r. stan wojenny, zaczął być spontanicznie noszony w widocznych miejscach jako symbol oporu wobec wojskowej junty rządzącej wówczas krajem. Ludzie wpinali je sobie w klapę marynarki czy kurtki, albo po prostu owijali wokół palca.

Choć żaden przepis prawa PRL nie przewidywał kar za noszenie oporników, milicja była bardzo wyczulona na tym punkcie. Zdarzało się, że za tego typu drobną manifestację polityczną Polacy byli zatrzymywani przez funkcjonariuszy, legitymowani, a nawet poddawani przesłuchaniom. Były też przypadki sankcji wobec uczniów szkół średnich, których zawieszano do czasu złożenia samokrytyki. Jedną z ofiar pobitych śmiertelnie przez milicję za noszenie opornika był Piotr Majchrzak, uczeń poznańskiego technikum ogrodniczego.

12. Solidarność Walcząca

Solidarność Walcząca to organizacja powstała w czerwcu 1982 r. we Wrocławiu z inicjatywy Kornela Morawieckiego. Była jedną z najliczniejszych formacji opozycyjnych w PRL (po "Solidarności"), w której działali zwykle bardzo młodzi ludzie, rozczarowani "biernością" starszego pokolenia. Głównym celem SW było odzyskanie pełnej niepodległości oraz całkowite odsunięcie komunistów od władzy. Objawiało się to aktywnym (w odróżnieniu od pokojowej NSZZ "S") sprzeciwem wobec rozmów Okrągłego Stołu i bojkot kontraktowych wyborów w 1989 r. Działalność organizacji miała zasięg ogólnokrajowy i opierała się głównie na druku i kolportażu prasy podziemnej i ulotek, organizowaniu demonstracji i akcji protestacyjnych. Wiele akcji propagandowych skierowanych było bezpośrednio do przedstawicieli aparatu represji SB, Milicji, ZOMO a nawet wojska).

Członkowie Solidarności Walczącej dopuszczali stosowanie czynnego oporu, za co władze PRL mściły się w sposób ostry, a czasem okrutny. Znana jest historia syna Kornela Morawieckiego (dzisiejszego premiera RP), którego SB wywiozło do lasu i kazało kopać własny grób, o ile nie zdradzi miejsca pobytu ukrywającego się wtedy ojca. SW swoją działalność zakończyła w 1990 r. Jej symbol stanowił nawiązanie do tradycji Polskiego Państwa Podziemnego z okresu okupacji niemieckiej, którego znakiem była „Kotwica” – znak Polski Walczącej, jednak w tym przypadku nieco zmieniony: literę P zastąpiła litera S, od "Solidarności".

Tomasz Sławiński