Plan Marshalla – stracona okazja na rozwój Polski

Sytuacja gospodarcza Europy po zakończeniu II wojny światowej była bardzo trudna i skomplikowana. Wojna spowodowała ogromne zniszczenia infrastruktury i przemysłu, a także odebrała życie milionom ludzi. Wiele krajów europejskich było poważnie osłabionych, a ich gospodarki znajdowały się w stanie ruiny. Wojna doprowadziła również do poważnych zmian w strukturze ekonomicznej. Wielka Brytania, Francja i Niemcy straciły swoje dawne wysokie pozycje gospodarcze, a ich przemysł uległ zniszczeniu. W tym samym czasie gospodarki Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego znacznie się rozwinęły, co wpłynęło na ich siłę i wpływy polityczne.

W wyniku krwawej wojny wielu ludzi straciło swoje domy i źródła utrzymania, co doprowadziło do poważnych problemów społecznych. Wiele krajów europejskich cierpiało również z powodu niedoborów żywności, co prowadziło do głodu i chorób. Systemy kartkowe obowiązywały nadal nawet w Wielkiej Brytanii, której gospodarka, choć nie leżała (dosłownie) w gruzach, to wcześniejszy wysiłek wojenny państwa był wręcz niewyobrażalny. Efektem były trudności w powrocie na stare tory – zresztą wszystkie państwa należało przestawić ze stopy wojennej na zaspokojenie podstawowych potrzeb ludności, co wbrew pozorom nie było łatwe i generowało konflikty (sam Churchill, choć uznany za wojennego bohatera, musiał oddać władzę, gdyż przegrał wybory).

Marsze głodowe były codziennością w zrujnowanej Europie. Tu Niemcy z transparentami: "Chcemy pieniędzy, chcemy chleba". Fot. Wikimedia

W tym kontekście Plan Marshalla okazał się kluczowy dla odbudowy gospodarczej Europy. Oferując pomoc finansową (preferencyjne kredyty) i techniczną (wsparcie ekspertów), miał pomóc w odbudowie przemysłu, rozwijaniu infrastruktury oraz w przeprowadzaniu reform gospodarczych i politycznych, które doprowadziłyby do powstania silnej i stabilnej Europy w przyszłości.

Plan Marshalla – czym był i dlaczego był tak ważny?

Plan Marshalla był szeroką inicjatywą polityczno-gospodarczą, którą przedstawił osobiście amerykański sekretarz stanu George Marshall (administracja prezydenta Harry’ego Trumana). Był to – jak wspomniałem – wielki program pomocy w odbudowie Europy ze zniszczeń po II wojnie światowej, który miał na celu wsparcie wszystkich krajów europejskich w podniesieniu ze zgliszcz ich gospodarek oraz sprawić, by polepszający się szybko poziom życia mieszkańców odsunął widmo kolejnego konfliktu militarnego. Krótko mówiąc, szybki rozwój miał uchronić Europę przed kolejną wojną.

Początkowo dla powojennej Europy przewidywano inne rozwiązania i plany. ZSRR chciał maksymalnego osłabienia pokonanych Niemiec, z kolei Zachód wahał się, czy sprowadzenie tego kraju do roli pozbawionego ciężkiego przemysłu karła ma w ogóle sens. W tym czasie, po wcześniejszej euforii zwycięstwa i silnej niechęci do Niemiec (pojawiały się nawet plany w stylu wywiezienia wszystkich Niemców „za karę” poza kontynent europejski), Zachód zaczął sobie zdawać sprawę, że Rosja „wujaszka Joe” nie jest taka różowa, jak by się mogło wydawać, a zachodnia część kontynentu będzie potrzebować wsparcia i ochrony przed komunizmem, których frontem mogą być właśnie przyszłe Niemcy. Dlatego negocjacje polityczne między Stalinem a państwami zachodnimi co do przyszłości Europy przeciągały się, a strony nie mogły znaleźć porozumienia. Amerykanie wreszcie uznali, że nie można już dłużej czekać i postanowili działać sami.

Na czym miał polegać Plan Marshalla?

Wstępne zarysy planu zostały przedstawione przez samego George’a Marshalla 5 czerwca 1947 podczas wystąpienia na uniwersytecie Harvarda. Nie zawierały one żadnych liczb, gdyż amerykańska administracja obawiała się, że ujawnienie skali planowanej pomocy dla Europy może być źle odebrane przez tamtejszą opinię publiczną, która uważała, iż Amerykanie i tak za bardzo pomagają krajom, które same są winne sytuacji, w jakiej się znalazły. Plan był prosty – kraje europejskie samodzielnie przygotują programy odbudowy tych sektorów gospodarki, które są dla nich w tym momencie najważniejsze, a USA to sfinansują.

Marshall oferował poważną pomoc finansową i techniczną wszystkim tym krajom europejskim, które zobowiązałyby się do przeprowadzenia reform gospodarczych i politycznych, takich jak liberalizacja handlu i wprowadzenie demokracji. Adresatami planu były też kraje Europy Wschodniej, a także sam ZSRR.

Program pierwotnie przewidywał przekazanie 13 miliardów dolarów pomocy (co wówczas było sumą wręcz zawrotną) na rzecz odbudowy, a jego faktyczne koszty wyniosły zresztą jeszcze więcej, gdyż około 17 miliardów dolarów. W przeliczeniu na dzisiejsze pieniądze byłoby to ok. 150-200 mld dolarów, jednak biorąc pod uwagę, że było to ok. 1,5% ówczesnego PKB Stanów zjednoczonych, to dziś byłoby to nawet 400 mld dolarów czystej gotówki.

Pierwsza strona gotowego Planu Marshalla. Fot. Wikimedia

Amerykański program wsparcia przyczynił się do powstania wielu inwestycji, które pomogły w przezwyciężeniu stagnacji gospodarczej. Do najważniejszych należały przedsięwzięcia związane z infrastrukturą transportową i energetyczną. Powstały nowe drogi, mosty, porty, a także linie kolejowe i elektrownie. Zbudowano też liczne nowe fabryki i zakłady, a także rozwinięto produkcję w wielu sektorach, w tym przede wszystkim węgla, stali i cementu, co jeszcze nakręciło koło zamachowe gospodarek.

Przy okazji zainicjowano też i przeprowadzono poważne reformy rolnicze, które przyczyniły się do modernizacji rolnictwa i zwiększenia wydajności produkcji – tym samym oddaliły widmo głodu. Wiele gospodarstw rolnych otrzymało bezpośrednią pomoc finansową, co pozwoliło na zakup nowoczesnych maszyn i narzędzi rolniczych. Inwestycje nie ominęły rozwoju badań naukowych i technologicznych. Odbudowano stare, powstały też liczne nowe uniwersytety i instytuty badawcze, a także rozwijano nowe technologie w sektorze przemysłowym. Właściwie nie było dziedziny życia społecznego, gdzie nie pojawiłyby się znaczne amerykańskie inwestycje.

W rezultacie Plan Marshalla przyczynił się do odbudowy gospodarczej Europy Zachodniej i przyczynił się do zwiększenia handlu między krajami europejskimi i Stanami Zjednoczonymi. Pośrednio przyczynił się również do powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (poprzedniczki UE) oraz na wzmocnienie sojuszy militarnych między krajami Zachodu.

Plan Marshalla był skierowany także do Polski

Amerykański program pomocy był skierowany do wszystkich chętnych. Wsparcie miały otrzymać także kraje znajdujące się w strefie wpływów ZSRR, w tym samo to państwo. Co więcej, istnieją źródła historyczne mówiące, iż także Stalin był zaciekawiony planem i myślał o tym, by wziąć w nim realny udział.

Władze Polski Ludowej początkowo przyjęły propozycję Amerykanów z wielkim entuzjazmem, ponieważ była to – nawet w ich mniemaniu –  szansa na odbudowę kraju po zniszczeniach wojennych i nadzieja na szybszy rozwój gospodarczy. W maju 1947 r. ówczesny rząd Józefa Cyrankiewicza zdecydował się przystąpić do przyszłej konferencji w Paryżu, na której miano omawiać kwestie związane z wdrożeniem założeń planu.

Tymczasem Moskwa, zorientowawszy się, że amerykańskie preferencyjne kredyty mają otrzymać także pokonane Niemcy (co było dla niej niedopuszczalne) zmieniła zdanie. Przeszkodą miał być także wymóg otwarcia rynku na kooperację z innymi uczestnikami planu (do czego Stalin nie chciał dopuścić, logicznie upatrując w tym zagrożenia dla jego niepodzielnej kontroli nad podporządkowanymi sąsiadami).

Początkowo postawiono na grę pozorów, obawiając się otwarcie postawić sprawę odmowy – zaplanowano wzięcie udziału w konferencji paryskiej, ale wymuszenie na państwach satelickich (głównie Polsce i Czechosłowacji) by stawiały takie żądania, by były one dla USA i Zachodu nie do przyjęcia. Szybko jednak okazało się to niemożliwe, gdyż Amerykanie tak sformułowali wstępne ramy, że negocjacje np. w obszarze otwarcia rynku w ogóle nie były przewidywane. Stalina zaniepokoiło coś jeszcze, być może nawet bardziej niż amerykańskie warunki. Dostrzegł bowiem ogromny entuzjazm nowych krajów demokracji ludowej, zwłaszcza władz w Warszawie i Pradze, co do samego Planu. Obawiał się, że może się to przełożyć na ewentualne wypowiedzenie posłuszeństwa i w konsekwencji nawet rozpad bloku sowieckiego.

Plan Marshalla — plakat propagandowy już bez flag państw bloku wschodniego, po tym, jak odrzuciły udział w nim. Fot. Wikimedia

Konferencję paryską zwołano ostatecznie na 12 lipca 1947. Polska potwierdziła swój udział kilka dni wcześniej, bo już 7 lipca. Tymczasem dzień później, 8 lipca Radio Moskwa niespodziewanie wygłosiło zdumiewający, nieskonsultowany z rządem polskim komunikat, w którym ogłosiło, że… Polska nie weźmie udziału w Planie Marshalla. Ciekawie o tym momencie pisał amerykański pisarz Benn Steil, który w swojej książce „Plan Marshalla” przytacza informację, według której tego dnia „(…) o osiemnastej bardzo poruszony Bierut wezwał ambasadora radzieckiego i zwrócił uwagę rządu radzieckiego na fakt, że polski rząd <jeszcze nie podjął decyzji w tej sprawie> oraz że <takie komunikaty stawiają kierownictwo Polskiej Partii Robotniczej w bardzo trudnej sytuacji w oczach partnerów z bloku demokratycznego>”.

Polskie protesty niczego już nie zmieniły. Stalin postawił na swoim – posłuszne mu kierownictwo w Warszawie po kilkunastu godzinach oficjalnie ogłosiło – Polska rezygnuje z udziału w planie. Dwa dni później do rezygnacji z amerykańskiej pomocy Moskwa zmusiła też Czechosłowację. Ówczesny minister spraw zagranicznych tego kraju Jan Masaryk miał później powiedzieć, że „jechał do Moskwy jako minister niezależnego państwa, a wrócił jako sowiecki sługa”. W tej wypowiedzi nie wspominał, że za prozachodnie aspiracje zbeształ go wtedy sam Stalin. Co ciekawe, zaledwie kilka miesięcy później, w niewyjaśnionych okolicznościach Masaryk „wypadł” z okna, ponosząc śmierć na miejscu. O tym, co praska ulica sądziła o tym „samobójstwie”, wiele mówi ówczesna anegdota, że „Jan Masaryk wyskoczył z najwyższego piętra budynku MSZ, zamykając za sobą okno”.

Co Polska straciła, odrzucając Plan Marshalla?

Rezygnacja z uczestnictwa w Planie Marshalla i wymuszenie przez Moskwę kursu na politykę zbliżenia z ZSRR przez władze Polski Ludowej spowodowały, że nasz kraj stracił niepowtarzalną szansę na szybką odbudowę gospodarczą i modernizację kraju. Pomoc finansowa udzielana w ramach amerykańskiego projektu miała ogromne znaczenie dla krajów Europy Zachodniej i w znacznym stopniu przyczyniła się do ich późniejszego bogactwa.

Plan Marshalla — amerykańska pomoc dla Grecji oznaczona logo planu. Fot. Wikimedia

W Polsce, gdzie zniszczenia były jeszcze większe, potrzeby inwestycyjne były także bardzo duże, ale bez udziału w Planie Marshalla Polska nie otrzymała tak znaczącej pomocy jak kraje Zachodu. Ostatecznie kraj musiał polegać na własnych środkach i często iluzorycznym wsparciu ze strony Związku Radzieckiego (choć trzeba przyznać, że obietnice pomocy złożone Cyrankiewiczowi przez Stalina osobiście były bardzo znaczące, lecz nigdy niedotrzymane), co ograniczało możliwości rozwoju i modernizacji gospodarczej kraju. Jednocześnie władze polskie musiały porzucić wcześniejsze pozory demokracji, rozpocząć kampanię totalnej krytyki Zachodu, przyjąć radziecki model gospodarczy i polityczny, co spowodowało dalsze oddalenie się od państw demokratycznych, ograniczenie możliwości handlowych i ekonomicznych, jakie dawałaby wymiana gospodarcza z krajami Europy Zachodniej.

Ostatecznie decyzja o rezygnacji z uczestnictwa w Planie Marshalla i przyjęcie polityki zbliżenia z ZSRR wpłynęła negatywnie na rozwój gospodarczy Polski i przyczyniła się do trudnej sytuacji gospodarczej kraju oraz narastania dystansu ekonomicznego przez długie lata po wojnie.

Tomasz Sławiński

 

Wejdź na FORUM! ❯