Bronisław Piłsudski był trzecim z aż dwanaściorga dzieci Józefa Wincentego Piłsudskiego i Marii Piłsudskiej z Billewiczów. Był najstarszym męskim potomkiem wyżej wymienionych – przyszedł na świat około rok przed swoim bardziej znanym (przynajmniej w Polsce) bratem Józefem, czyli w 1866 roku. Młodość spędził wraz z rodziną w Wilnie, a w wieku 20 lat zdecydował się wyjechać do Petersburga, gdzie zdał egzamin na bakałarza i wstąpił na Wydział Prawa miejscowego uniwersytetu. Niedługo potem miały miejsce wydarzenia, które wpłynęły na dalsze życie Piłsudskiego.
Narodnaja wola. Śmierć carowi
Niedługo po ukończeniu dwudziestego roku życia Bronisław związał się ze środowiskiem rosyjskich rewolucjonistów, kontynuujących dzieło nieformalnej organizacji Narodnaja Wola, która została rozbita kilka lat wcześniej po udanym zamachu bombowym na cara Aleksandra II. Cel nowej organizacji był taki sam – zabicie nowego cara, którym został Aleksander III. Na jej czele stał Aleksander Uljanow, czyli starszy brat Włodzimierza, lepiej znanego później jako Lenin.
Zamachowcy planowali użyć bomby z zatrutymi szrapnelami. Chcieli upewnić się, że car umrze – jeśli nie od wybuchu, to od trucizny. Tę miał dostarczyć spiskowcom właśnie Bronisław, który znał miejscowego aptekarza. Do konspiracji miał być wciągnięty także Józef, ale ostatecznie odmówił zaangażowania się. Zanim jednak doszło do próby zamachu, spisek odkryli agenci ochrany. Niedoszłym rewolucjonistom wymierzono surowe kary – pięciu z nich zostało powieszonych (w tym Uljanow, co miało ogromny wpływ na jego brata Włodzimierza. Skutki realizacji poglądów politycznych Lenina są niestety doskonale znane). Śmierć groziła także Bronisławowi, ale ostatecznie została zamieniona na piętnaście lat katorgi na wyspie Sachalin, leżącej na północ od Japonii.
Na Dalekim Wschodzie
Piłsudski miał szczęście, że karę dodatkowo mu złagodzono, zamieniając katorgę (czyli niezwykle ciężką, prowadzącą często do śmierci pracę) na zesłanie, które oznaczało konieczność zamieszkania w wyznaczonym miejscu. Bronisław początkowo był przerażony warunkami życiowymi na Sachalinie, ale szybko okazało się, że jego wykształcenie jest w takim miejscu sporym atutem.
Przez chwilę pracował w tartaku, ale szybko znalazł inne zajęcia. Zaczął pracować w miejscowym biurze, a także prowadzić obserwacje meteorologiczne. W czwartym roku zesłania doszło do kolejnego, przełomowego w życiu starszego Piłsudskiego, wydarzenia. Spotkał on bowiem rosyjskiego etnografa Lwa Sternberga, który przybył na Sachalin, aby badać zwyczaje rdzennej ludności – plemion Ajnów, Oroków i Niwchów. Badacz zainteresował Piłsudskiego swoją pracą, a Bronisław niedługo potem osobiście spotkał się z Ajnami po tym, jak został wysłany z zadaniem prowadzenia obserwacji meteorologicznych na północy wyspy.
Bronisław Piłsudski na Sachalinie badał zwyczaje Ajnów (fot. Wikipedia)
Ajnowie to lud, o którym dziś nie wiadomo zbyt wiele, a gdyby nie Piłsudski, wiedza ta byłaby o wiele skromniejsza. Piłsudski, wychowany w etosie kładącym nacisk na bycie użytecznym społecznie, szybko zainteresował się losem „kosmatych ludzi”, jak nazywał Ajnów. Zaczął uczyć dzieci i dorosłych języka rosyjskiego, pisał w ich imieniu pisma do władz, szczepił ich przeciw chorobom i leczył. Sam też zaczął uczyć się języka ajnuskiego.
Po dziesięciu latach kara Piłsudskiego została zmieniona – mógł opuścić Sachalin, ale nie szeroko pojęty Daleki Wschód. Wówczas dostał posadę kuratora w muzeum we Władywostoku, ale regularnie odwiedzał „swoją” wyspę (a także japońską Hokkaido) i mieszkających na niej Ajnów. Cały czas lobbował za poprawą ich sytuacji i zajmował się utrwalaniem ich obrzędów oraz zwyczajów, a także pracował nad słownikiem języka ajnuskiego. Jako nowoczesny badacz używał nie tylko papieru i atramentu, ale także kinematografu braci Lumiere oraz fonografu Edisona, który umożliwiał zapisywanie dźwięku na woskowych wałkach – o nich za chwilę. Z Ajnami związał nie tylko swoje życie zawodowe, ale także prywatne – ożenił się z córką ajnuskiego wodza o imieniu Chuhsamma.
Jedna z wypraw na Hokkaido, na którą Piłsudski udał się wraz z innym zesłańcem Wacławem Sieroszewskim, zakończyła się dość nieoczekiwanie. Polacy, którzy wybrali się w głąb wyspy, aby odwiedzić najbardziej odseparowanych od świata Ajnów, zostali aresztowani, oskarżeni o szpiegostwo na rzecz Rosji i wydaleni z Japonii.
Powrót do Europy
Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1905 roku Piłsudski łamie zakaz opuszczania Dalekiego Wschodu i ponownie wyjeżdża do Japonii, a następnie przez Stany Zjednoczone i Europę Zachodnią dociera na tereny dawnej Polski, a konkretnie do Galicji. Tam zajmuje się badaniami etnograficznymi Podhala. Powrót do kraju wiąże się jednak z bardzo dużym rozczarowaniem. Okazało się, że nabyta przez niego wiedza i doświadczenie przywiezione z Sachalinu nikogo tak naprawdę nie interesują. Próbował znaleźć pracę w środowisku akademickim, ale na drodze stanął brak formalnego wykształcenia.
„W kraju formułki są ważniejsze od istoty rzeczy. Dla uczącego się jestem za stary, dla uczonego brak mi stopni naukowych. A jednak jestem jednym i drugim obecnie. Czuję się Polakiem, za granicą jestem nawet podziwianym Polakiem, a dla swoich jestem zupełnie niepotrzebną rzeczą, najwyżej żebrakiem, który kęsek chleba może wyprosić!”
– te słowa Piłsudskiego cytował w swojej książce „Bronisław Piłsudski (1866–1918). Zesłaniec i badacz kultury ludów Dalekiego Wschodu” Antoni Kuczyński.
W 1914 roku Piłsudski wyjechał do Szwajcarii, następnie osiadł w Paryżu. Ostatnie lata jego życia były przepełnione rozgoryczeniem i smutkiem, które przerodziły się w depresję. 17 maja 1918 roku jego ciało zostaje wyłowione z Sekwany. Za oficjalną przyczynę zgonu uznano samobójstwo, ale powód mógł być inny. Piłsudski cierpiał na narkolepsję – nie można zatem wykluczyć, że jeden z jej ataków dopadł go na moście, co poskutkowało upadkiem do wody. Ciało Bronisława złożone zostało do grobu na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency pod Paryżem.
Dziedzictwo Bronisława Piłsudskiego
To właśnie Bronisławowi Piłsudskiemu świat zawdzięcza zachowanie informacji na temat zwyczajów Ajnów. Wspomniane kilka akapitów wcześniej filmy nagrane kinematografem uznaje się za zagninione, ale woskowe wałki przetrwały do dziś. W latach osiemdziesiątych specjalny zespół utworzony przez firmę Sony skonstruował urządzenie, które umożliwiło odczyt dźwięków zapisanych fonografem Edisona. Dzięki temu można było usłyszeć nagrania tradycyjnych pieśni ajnuskich.
Jego dorobkiem jest też stworzenie słowników, w których przetłumaczył ponad 10 tysięcy słów z języka ainu, 6 tysięcy z języka gilackiego oraz 2 tysiące z języka orockiego i języka Mangunów, oraz bogate opisy ich kultury i obyczajów. Spuścizna rękopiśmienna i fotograficzna Bronisława Piłsudskiego znajduje się w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie.
Historia Bronisława Piłsudskiego stała się inspiracją dla pisarza Zygmunta Miłoszewskiego, który oparł na niej fabułę swojej ostatniej powieści, czyli „Kwestii ceny”.
Michał Miernik
Wejdź na FORUM! ❯
Komentarze (0) / skomentuj / zobacz wszystkie