Komu należy się spadek? Testament, ustawa i zachowek

Testament i jego rodzaje

Jeśli spadkodawca sporządził przed śmiercią testament, to właśnie on jest podstawą do tego, aby we właściwy sposób dysponować spadkiem. W filmach niekiedy mamy do czynienia z sytuacjami, gdy testament jest spisywany odręcznie na kartce i pomimo takiej formy jest akceptowany. Czy takie sytuacje są możliwe w prawdziwym życiu? Owszem! Tak zwany testament zwykły to jedna z form testamentu, która została wyszczególniona w Kodeksie Cywilnym. Może być sporządzony odręcznie, ale ważne jest, aby zawierał podpis spadkodawcy oraz datę sporządzenia. Co ciekawe, kodeks nie dookreśla, że testament zwykły musi powstać na kartce papieru - nic więc nie stoi na przeszkodzie, aby był np. napisany kredą na ścianie lub wyryty dłutem. Oczywiście zawsze istnieje ryzyko, że ważność takiego testamentu zostanie podważona w toku postępowania spadkowego, a on sam uznany za nieważny, dlatego lepszym pomysłem będzie sporządzenie testamentu u notariusza.

Testament notarialny jest zdecydowanie pewniejszą i trudniejszą do późniejszego podważenia formą wskazania, jak rozdysponować majątek po śmierci. Sporządza się go oczywiście w obecności notariusza, który powagą swojego urzędu potwierdza, że cały proces został przeprowadzony we właściwy sposób.

Jak można unieważnić testament?

Istnieją oczywiście sytuacje, w których testament może zostać unieważniony. Kodeks Cywilny wymienia warunki, które muszą zostać spełnione, aby do takiej sytuacji doszło. Testament można unieważnić wówczas, gdy został on sporządzony przez osobę, która nie była świadoma swoich działań (“w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli”), została w istotny sposób wprowadzona w błąd co do rzeczywistej sytuacji, a gdyby tak się nie stało, to napisałaby testament inaczej, lub gdy cały proces nastąpił na skutek groźby osoby trzeciej. Istnieje oczywiście określony limit czasu, w którym testament może zostać podważony - wynosi on 3 lata od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.

Wydziedziczenie i uznanie za niegodnego

Rodzice (najczęściej w żartach, choć niekiedy i na serio) grożą czasem swoim dzieciom wydziedziczeniem w sytuacjach, gdy te postępują nie do końca zgodnie z ich wolą. I choć rzeczywiście polskie prawo zawiera takie pojęcie, to w praktyce jego stosowanie wygląda nieco inaczej, niż w obiegowej opinii. Kodeks cywilny przewiduje, że Spadkodawca może wydziedziczyć spadkobiercę jeżeli:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje on uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Może również wydarzyć się sytuacja, gdy ktoś uwzględniony w testamencie nie otrzyma spadku, ponieważ zostanie uznany za niegodnego. O niegodności dziedziczenia mówi artykuł 928 KC (i następne). Dowiadujemy się z nich, że spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Nie może on jednak być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Napisanie testamentu nie oznacza, że wszystkie jego zapisy wejdą w życie po śmierci

Dziedziczenie ustawowe

Jeśli z jakiegoś powodu testament nie zostanie utworzony (ani w formie zwykłej, ani notarialnej) lub zostanie unieważniony w toku postępowania spadkowego, wówczas to, do kogo trafi spadek, regulują przepisy ustawy. Po śmierci któregoś z rodziców w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku jego dzieci oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Należy jednak pamiętać, że w sytuacji, gdy przed śmiercią małżonka w jego małżeństwie obowiązywał ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej - to żyjący małżonek zachowa własny udział w majątku wspólnym w wysokości 1/2 , natomiast dziedziczeniu ustawowemu (zgodnie z powyższymi zasadami) podlegać będzie udział przypadający zmarłemu małżonkowi, również w wysokości 1/2 (w założeniu, że udziały małżonków w majątku wspólnym były równe). Co ważne - powyższych przepisów nie stosuje się wobec małżonków wówczas, gdy para zdecydowała się na separację.

Kolejność dziedziczenia według ustawy wygląda następująco:

• dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek,
• jego rodzice,
• jego rodzeństwo,
• jego dziadkowie i pasierbowie,
• gmina, skarb państwa

Powyższa kolejność została oczywiście przedstawiona w sposób uproszczony, ale jednocześnie dobrze oddający sposób myślenia ustawodawcy w kwestii tego, kto ma pierwszeństwo w dziedziczeniu spadku.

Zachowek - o co chodzi?

Spadkodawca ma w świetle prawa bardzo dużą swobodę, jeśli chodzi o rozporządzanie swoim majątkiem, ale nie jest to swoboda nieograniczona. Świadczy o tym istnienie instytucji zachowku. Jej założenie jest proste i opiera się na koncepcji, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swym najbliższym - nawet, jeśli świadomie pominął ich w testamencie.

Jeśli przykładowo ojciec w testamencie powołał do objęcia całości spadku tylko jednego z trzech synów, pomijając pozostałych, to będą oni mogli wystąpić do spadkobiercy o zapłatę zachowku. Należeć im się będzie kwota pieniężna, stanowiąca równowartość połowy ich udziału w spadku. Dokonując obliczeń zachowku, uwzględnia się także zapisy windykacyjne oraz darowizny, których zmarły dokonał za życia. Sposób doliczania darowizn jest dość skomplikowany i wymaga dokładnego przyjrzenia się historii przekazywania majątku w danej rodzinie, nawet 30 lat wstecz od dnia śmierci spadkodawcy. Prawo do zachowku podlega dziedziczeniu - gdyby uprawniony do zachowku zmarł, roszczenie to przejdzie wyłącznie na osobę, która byłaby uprawniona do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Michał Miernik