Opieka naprzemienna a współpraca rodziców, czy zawsze jest konieczna?

Czym jest opieka naprzemienna?

Opieka naprzemienna może być ustanowiona, gdy oboje z rodziców mają pełnię władzy rodzicielskiej. Opieka naprzemienna polega na tym, że dziecko mieszka z każdym z rodziców w powtarzających się okresach, czyli przebywa pod opieką jednego z rodziców, a po upływie konkretnego okresu czasu ( zazwyczaj jednego lub dwóch tygodni) dziecko przebywa pod opieką drugiego rodzica. Dziecko mieszka tyle samo czasu z każdym z rodziców.

Kiedy możliwe jest ustalenie opieki naprzemiennej?

Pomimo braku kodeksowej definicji opieki naprzemiennej, w praktyce nie ma przeszkód do jej stosowania. Przyjmuje się, iż orzekanie o opiece naprzemiennej jest możliwe na podstawie art. 58 i 107 §1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które stanowią, że głównym celem opieki naprzemiennej jest dobro dziecka, a podstawową przesłanką warunkującą jej orzeczenie jest przysługiwanie obojgu rodzicom pełnej władzy rodzicielskiej i fakt, pozostawania rodziców dziecka w rozłączeniu. Opieka naprzemienna obydwojga rodziców wynika z określenia w orzeczeniu sądu, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach.

Opieka naprzemienna jest ustalana przez sąd na wspólny wniosek rodziców, którzy przedstawiają plan wychowawczy, czyli porozumienie dotyczące sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej. Określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej w porozumieniu w szczególności może nastąpić przez:

• wskazanie miejsca stałego zamieszkania dziecka,
• wskazanie zakresu wspólnego podejmowania przez rodziców decyzji w sprawach dziecka np. dotyczących wykształcenia i wyboru placówki edukacyjnej, dotyczących zdrowia dziecka, w tym szczepień,
• wskazanie zasad wychowawczych np. co do korzystania z komputera,
• wskazanie reguł uczestniczenia dziecka w praktykach religijnych,
• wskazanie sposobu zapewnienia kontaktów osobistych dziecka z krewnymi ze strony każdego z rodziców.

Współpraca rodziców – kiedy i czy zawsze jest konieczna?

Opieka naprzemienna jest możliwa w sytuacji, gdy rodzice są w stanie dojść do porozumienia we wszystkich kwestiach dotyczących wychowania dziecka. Aby opieka naprzemienna była korzystnym rozwiązaniem dla dobra dziecka, to relacje między rodzicami muszą być bezkonfliktowe, między rodzicami musi być dobra komunikacja i sprawna organizacja. Współpraca rodziców konieczna jest tak naprawdę w każdym aspekcie życia dziecka.

Mówiąc o zakresie współpracy rodziców, zwrócić należy uwagę na „Zasady europejskiego prawa rodzinnego dotyczące władzy rodzicielskiej” („ Principles of European Family Law Regarding Parental Responsibilities”) opracowane przez Komisję Europejskiego Prawa Rodzinnego. Zgodnie z zasadą 3.20 odpowiednia władza podejmując decyzję co do naprzemiennego przebywania dziecka, powinna wziąć pod uwagę: wiek i zdanie dziecka, zdolność i gotowość rodziców do współpracy ze sobą w sprawach dziecka oraz ich sytuację osobistą, odległość między miejscami pobytu rodziców oraz szkołą dziecka.

• Wiek dziecka

Pierwszą rzeczą jaką rodzice muszą wziąć pod uwagę decydując się na sprawowanie opieki naprzemiennej, jest wiek dziecka. Rodzice muszą zdawać sobie sprawę, że nie jest możliwe orzeczenie opieki naprzemiennej, gdy dziecko jest w wieku niemowlęcym i jest karmione mlekiem matki. Często w takich sytuacjach ojcowie muszą wykazać się wyrozumiałością i czekać, aż dziecko stanie się bardziej samodzielne.

• Miejsce zamieszkania rodziców

W opiece naprzemiennej rodzice muszą dojść do porozumienia w kwestii miejsca zamieszkania i odległości mieszkania od siebie. Przemieszczanie się przez dziecko między dwoma domami nie może być dla niego stresujące i uciążliwe, dlatego też rodzice powinni mieszkać blisko siebie i blisko placówek edukacyjnych, do których dziecko uczęszcza. Bardzo często jedno z rodziców decyduje się na zmianę miejsca zamieszkania bliżej miejsca zamieszkania drugiego z rodziców, tak, by dziecko przebywając u niego chodziło do tej samej placówki edukacyjnej i rozwijało się w swoim otoczeniu, ze swoimi rówieśnikami.

• Miejsce zamieszkania dziecka

Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 26 § 1 kodeks cywilny). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa; jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy (art. 26 § 2 kodeks cywilny).

Właśnie w przypadku pieczy naprzemiennej dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, niemniej jednak nie ma przeszkód, aby sąd opiekuńczy określając, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach, równocześnie określił miejsce zamieszkania tego dziecka. W tym zakresie rodzice dziecka muszą dojść do porozumienia, którego z rodziców miejsce zamieszkania wskazać jako miejsce zamieszkania dziecka. Posiadanie przez dziecko jednego adresu zamieszkania jest konieczne dla celów urzędowych.

• Warunki ekonomiczne

Rodzice muszą porozumiewać się w kwestii stworzenia u siebie miejsca dla dziecka, albowiem opieka naprzemienna wymaga, by dziecko miało u każdego z rodziców własny pokój, własne meble, zabawki, ubrania, rzeczy codziennego użytku, a w przypadku rzeczy pojedynczych konieczna jest między rodzicami pełna komunikacja co do ich wzajemnego przekazywania.

• Alimenty

Sądy orzekając o opiece naprzemiennej i miejscu zamieszkania dziecka, rozstrzygają kwestie ponoszenia kosztów utrzymania dziecka. W przypadku, gdy nie pogorszy się sytuacja materialna małoletniego, a rodzice mają podobne możliwości majątkowe, to możliwe jest nieorzekanie o alimentach. Natomiast jeśli jedno z rodziców żyje na niższej stopie niż drugie, sąd może zasądzić alimenty od zamożniejszego rodzica.

• Rodzeństwo

Z art. 107 §1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wynika wymóg zgodności porozumienia z dobrem dziecka, oraz tego, iż rodzeństwo w zasadzie powinno wychowywać się wspólnie. Wyjątek od reguły, że rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie może mieć miejsce np. wtedy, gdy brat i siostra od dłuższego czasu nie mieszkają razem, nie chcą tego zmieniać, istnieje między nimi znacząca różnica wieku.

Jeśli rodzice dwójki rodzeństwa w porozumieniu dotyczącym sposobu wychowywania dzieci wskazali, że będą oni wychowywać się osobno, a sąd analizując sprawę uzna, iż jednak za dobrem dzieci przemawia to, by mieszkały i wychowywały się wspólnie, to sąd na podstawie art. 107 §1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego może orzec taki sposób zamieszkiwania małoletnich. Tak samo, jak w sytuacji, gdy w porozumieniu wychowawczym rodzice wskazali, że rodzeństwo będzie wychowywać się wspólnie, a badając sprawę sąd uzna, że za dobrem dzieci przemawia to, by mieszkały osobno, to sąd może orzec taki sposób zamieszkiwania rodzeństwa.

• Przekazywanie informacji

Warunkiem opieki naprzemiennej jest ciągła współpraca obojga rodziców. Rodzice muszą na bieżąco przekazywać sobie informacje o bieżących sprawach dotyczących dziecka, jak np. o ocenach w szkole, o zadanych pracach domowych, o zajęciach dodatkowych, o jego stanie zdrowia, o problemach, jak również o sukcesach. Rodzice muszą wspólnie pracować nad rozwojem dziecka, na rozwijaniu jego zainteresowań, wspierać je i troszczyć się o nie, jak również budować w oczach dziecka prawidłowy obraz drugiego rodzica.

Opieka naprzemienna bez planu wychowawczego, czy jest możliwa?

W sytuacji, gdy rodzice nie przedstawią wspólnie ustalonego porozumienia dotyczącego wypełniania władzy rodzicielskiej, to decyduje o tym sąd. Jeśli sąd uzna, że dobro dziecka wymaga, aby ustalona była opieka naprzemienna, to może o niej orzec. Przyjmuje się także, iż w sytuacji braku zgody jednego z rodziców na ustanowienie opieki naprzemiennej, gdy dobro dziecka przemawia za takim sposobem ustanowienia opieki, jest to możliwe, jednak takie sytuacje w polskim orzecznictwie są wyjątkowo rzadkie.

Opieka naprzemienna, czy jest korzystna dla dziecka i rodziców?

Dłuższe przebywanie na przemian u obojga rodziców sprzyja zmniejszaniu się liczby sytuacji spornych, ponieważ między rodzicami nie dochodzi do eskalacji konfliktu i walki o dziecko. Żaden z rodziców nie ma wtedy poczucia całkowitej utraty dziecka, a niższy poziom konfliktu przekłada się na korzyść dla dziecka. Dzieci zazwyczaj wykazują równe przywiązanie do ojca i matki, jeżeli obydwoje rodzice od początku byli zaangażowani w ich wychowanie. Więzi między rodzicem a dzieckiem kształtują się dalej poprzez wspólne uczestnictwo dziecka i rodzica w codziennych zajęciach, jak nocowanie, zawożenie i odbieranie ze szkoły oraz zajęcia dodatkowe.

Sytuacja, w której jedno z rodziców zabiega o możliwość spędzania większej ilości czasu z dzieckiem, podczas gdy drugie stara się ograniczać te kontakty, nie sprzyja negocjacjom, wypracowywaniu porozumień rodzicielskich. Opieka naprzemienna zmniejsza koncentrowanie się rodziców po rozwodzie na wyliczaniu czasu kontaktu danego rodzica z dzieckiem z zegarkiem w ręku i zmniejsza liczbę sporów sądowych z tym związanych. Jednakże, aby opieka naprzemienna prawidłowo zafunkcjonowała, rodzice muszą wykazać się dojrzałością emocjonalną, wrażliwością oraz odpowiedzialnością za małoletnie dzieci. Rodzice powinni prezentować również porównywalne kompetencje rodzicielskie. Ważnym aspektem jest również posiadanie przez rodziców spójnego, konsekwentnego, dobrze działającego modelu opieki i wychowania.

Niestety z praktyki sądowej dość często wynika, iż dążenie jednego z rodziców (zazwyczaj tego, który pełnił do tej pory rolę drugoplanową w wychowaniu dziecka) do ustanowienia opieki naprzemiennej, jest motywowane nie potrzebami dziecka, a swoimi potrzebami, chęcią utrzymania kontroli, lękami, trudnościami w pogodzeniu się z rozpadem rodziny, potrzebą zrobienia na złość drugiemu rodzicowi, a nawet uniknięciem płacenia alimentów. W takich wypadkach ustanowienie opieki naprzemiennej będzie ewidentnie działaniem na szkodę dziecka i w takich warunkach sąd nie powinien wyrazić zgody na taką formę opieki nad małoletnimi.

Podstawa prawna:

art. 58. Kodeks rodzinny i opiekuńczy

§1. W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

§1a. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli przedstawili porozumienie, o którym mowa w §1, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka.

art. 107 Kodeks rodzinny i opiekuńczy

§1. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

§2. W braku porozumienia, o którym mowa w §1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.

Bibliografia:

1. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie V Wydział Cywilny z dnia 15.09.2020 r. sygn. akt V ACa 776/18, Legalis.

2. Wyrok Sądu Rejonowego w Inowrocławiu III Wydział Rodzinny i Nieletnich III z dnia 25.01.2018 r. sygn. akt. Nsm 37/16, Legalis.

3. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi w z dnia 24 października 2014 r. sygn. XII Ca 236/14, Legalis.

4. Gójska, J. Ignaczewski. Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Warszawa 2010.

5. A. Czerederecka. Rozwód a rywalizacja.

6. Komentarz Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Haak 2019, wyd. 1.

7. Kodeks rodzinny i opiekuńczy red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6.

Adwokat Lilianna Skiba (adwokat-skiba.pl) prowadzi kancelarię w Warszawie oraz w Łomiankach. Specjalizuje się w sprawach z zakresu prawa pracy i prawa rodzinnego. Jest członkiem Sekcji prawa pracy oraz Sekcji prawa rodzinnego przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. Jest również certyfikowanym mediatorem Centrum Mediacyjnego przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Prowadzi blogi z tematyki prawa rodzinnego oraz prawa pracy.