Opieka nad dzieckiem po rozwodzie – ocena biegłych z OZSS

Czym jest OZSS?

OZSS jest to Opiniodawczy Zespół Specjalistów Sądowych, składający się ze specjalistów z zakresu psychologii, pedagogiki, pediatrii, medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych, psychiatrii oraz psychiatrii dzieci i młodzieży. Zespół taki tworzony jest na terenie odpowiadającemu właściwości sądu okręgowego, czyli np. zespół OZSS przy Sądzie Okręgowym w Warszawie, Zespół OZSS przy Sądzie Okręgowym Warszawa-Praga w Warszawie. Do dnia 31.12.2015 r. OZSS były określane mianem RODK – Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych.

Zadaniem OZSS jest sporządzenie na zlecenie sądu lub prokuratora opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich.

Warto dodać także, że mimo iż OZSS składa się z wielu specjalistów, to w badaniu bierze udział zazwyczaj psycholog i pedagog lub dwóch psychologów. Psychiatra, czy lekarz o innej specjalizacji będzie uczestniczył w badaniu tylko wtedy, gdy jest to wyraźnie wskazane przez sąd i są ku temu odpowiednie szczególne przesłanki.

Kto decyduje o zleceniu opinii przez OZSS, na jakiej podstawie i w jakich sprawach ?

Sądy mogą zlecać przeprowadzenie opinii przez OZSS we wszystkich sprawach, gdzie strony postepowania nie są w stanie dojść do porozumienia w sprawie wykonywania władzy rodzicielskiej  nad dziećmi lub gdy dobro dziecka może być zagrożone. Najczęściej są to sprawy o:

• ustalenie kontaktów,
• rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej (w tym ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej),
• ustalenie miejsca zamieszkania dziecka,
• przysposobienie dziecka.

Możliwość dopuszczenia dowodu z opinii biegłych reguluje art. 278 kodeksu postępowania cywilnego, który stanowi że: ,,w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia opinii.” . Sąd wydaje postanowienie, w którym dopuszcza dowód z opinii biegłych OZSS. Może je wydać na rozprawie lub na posiedzeniu niejawnym.

Sąd wydając postanowienie o dopuszczeniu i przeprowadzeniu dowodu z opinii OZSS musi precyzyjnie określić biegłym, jaki zakres badania ma być przeprowadzony. Najczęściej zakres ten dotyczy ustalenia przez biegłych relacji łączących dziecko z każdym z rodziców bądź opiekunów,  łączących ich więzi oraz kompetencji wychowawczych każdego z rodziców bądź opiekunów.

Warto podkreślić, że wniosek o przebadanie stron postępowania przez biegłych OZSS może złożyć każda ze stron postępowania, w tym prokurator, jak również Sąd może taką decyzję podjąć samodzielnie.

Jaki jest czas oczekiwania na przeprowadzenie badania i  jak się do niego przygotować?

Termin badania zależy od danego ośrodka, ale obecnie czas oczekiwania na jego przeprowadzenie wynosi od 6 miesięcy do roku. Ośrodek o terminie badania zawiadamia strony wysyłając listowne zawiadomienie o terminie i miejscu  jego przeprowadzenia.

Ze względu na różnorodność spraw, potrzeb oraz możliwości dzieci, nie da się z góry oszacować, ile takie badanie będzie trwało, ale zazwyczaj jest to około 6 godzin. W zależności od okoliczności czas ten może być wydłużony lub w razie konieczności wyznaczane są dodatkowe terminy celem uzupełnienia czynności, co jednak zdarza się bardzo rzadko, albowiem biegli dążą do tego, by nie narażać dzieci ponownie na stres związany z badaniem i chcą uzyskać wszelkie i niezbędne informacje podczas jednego spotkania.

Na badanie przychodzi się całą rodziną, tzn. rodzice, opiekun i dziecko którego dotyczy sprawa. Warto podkreślić, że nieusprawiedliwione niestawiennictwo lub nie przyprowadzenie dziecka na badanie jest równoznaczne z odmową przeprowadzenia badania, co następnie może grozić  negatywnymi skutkami procesowymi.

Na badanie warto się dobrze przygotowywać. Warto być wyspanym, w dobrej kondycji zdrowotnej, a także pozytywnie się nastawić, ponieważ każde zachowanie rodziców bądź opiekunów w ośrodku będzie poddane ocenie biegłych. Negatywne nastawienie do biegłych, złe zwracanie się do nich, podważanie ich kompetencji, arogancja czy niezadowolenie, mogą mieć negatywny wpływ na wnioski końcowe opinii.

Na badanie do OZSS dobrze jest przygotować i przynieść dokumenty, które mogą mieć znaczenie dla sprawy, m.in. opinie psychologiczne, zaświadczenia lekarskie, od terapeutów, pedagogów i psychologów szkolnych. Pomocne biegłym mogą być także pozytywne opinie ze szkoły, świadectwa szkolne, dyplomy, podziękowania, zaświadczenia o udziale lub o ukończeniu szkoleń czy kursów.

Obecnie coraz częściej mamy do czynienia z sytuacją, w której rodzice w obawie przed wizytą w OZSS udają się na prywatną wizytę psychologiczną, w trakcie której mogą porozmawiać z psychologiem o tym, jak wyglądają testy w OZSS, na czym należy się skupić i czego można się spodziewać. Takie postępowanie należy ocenić pozytywnie, gdyż zmniejsza lęk przed badaniem, który może zakłócać jego przebieg.

Etapy badania

Pierwszym etapem badań w OZSS jest tzw. etap informacyjny. Polega on na uzyskaniu przez osoby badane podstawowych informacji na temat przebiegu spotkania, kolejności badania czy obowiązujących zasad podczas spotkania z biegłymi. Badania nie można nagrywać, a w trakcie jego przeprowadzania obowiązuje zakaz używania telefonów komórkowych. Biegli adekwatnie do wieku dziecka starają się także jemu wytłumaczyć cel spotkania i jego przebieg.  Strony pytane są także o to, czy wyrażają zgodę na przeprowadzenie badania.  

Po uzyskaniu zgody biegli rozpoczynają kolejny etap, tzw. etap badań. W zależności od ośrodka i zasad stosowanych przez biegłego, najpierw mogą być badane dzieci, a potem rodzice lub na odwrót. Warto jednak podkreślić, że coraz więcej biegłych, mając na uwadze dobro dziecka, stara się, by to ono było poddane badaniu w pierwszej kolejności, celem umniejszenia stresu związanego z przebywaniem w placówce OZSS. Badanie dziecka odbywa się pod nieobecność rodziców czy opiekunów, oczywiście jeśli wiek dziecka na to pozwala. Pomieszczenie w którym odbywa się takie badanie jest specjalnie przystosowane do potrzeb dziecka.  Znajdują się tam kąciki zabaw, w których są zabawki, kolorowanki, klocki czy maskotki.

Warto dodać także, że w każdym momencie badania, jeśli dziecko będzie sygnalizowało potrzebę kontaktu z rodzicem czy opiekunem, to może się do niego zwrócić. Badanie dziecka nigdy nie będzie prowadzone wbrew jego dobru, poczuciu bezpieczeństwa i stabilności emocjonalnej. W razie zaistnienia sytuacji, w której dziecko nie byłoby w stanie brać udziału w badaniu, np. poprzez płacz, który nie jest możliwy do opanowania, ataki histerii, biegli przerywają badanie i dają dziecku czas, by się uspokoiło.

Kolejno biegli przeprowadzają badanie osób dorosłych, tj. opiekunów bądź rodziców dziecka. Spotkania odbywają się z każdym z osobna. Biegli dają badanym do rozwiązania testy psychologiczne, diagnostyczne i ankiety dotyczące kwestii potrzeb związanych z dziećmi, zadają im pytania i obserwują ich zachowanie.

Następnym etapem jest etap obserwacji, podczas którego biegli obserwują zachowanie dziecka w stosunku do badanych osób, razem lub z każdym po kolei. Na tym etapie biegli biorą pod uwagę, jakie relacje istnieją między dzieckiem a rodzicem, czy rozmawiają, w jaki sposób te rozmowy są prowadzone, czy się wspólnie bawią, jaki stosunek do zachowania dziecka ma drugi rodzic.

Bardzo ważne jest to, że kiedy jedno z rodziców nie uczestniczy stale w życiu dziecka, to relacje dziecka z tym rodzicem zazwyczaj są ograniczone. Dlatego też warto zadbać o materiał dowodowy i przedstawić stanowisko wyjaśniające przyczyny ograniczonego kontaktu z dzieckiem.

W trakcie badania i rozwiązywania testów należy się skoncentrować i nie powinno się spieszyć. Warto przeczytać niektóre pytania dwa razy, zanim udzieli się odpowiedzi. Z doświadczeń z badaniami w OZSS wynika, że bycie autentycznym jest bardzo ważne, albowiem zachowania sztuczne czy wyuczone zostaną przez biegłych rozpoznane i negatywnie ocenione. Rozpoznane i negatywnie ocenione będzie także nastawienie dziecka przeciwko drugiemu opiekunowi oraz celowe negatywne przygotowanie go do badania poprzez mówienie treści, które ma przekazać lub nie przekazywać biegłym.

Metody badawcze stosowane przez OZSS

Biegli przeprowadzając badanie posługują się następującymi metodami badawczymi:

• analiza akt sprawy – polega na tym, że biegli badają dokumentację zebraną w trakcie postepowania sądowego;
• wywiad – polega na tym, że  biegli pytają badanego o historię rodziny, historię związku, przebyte choroby i związane z tym leczenia oraz  o ocenę drugiego rodzica;
• badanie psychologiczne małoletniego dziecka – polega na indywidualnej rozmowie kierowanej oraz obserwacji w relacjach panujących wewnątrz rodziny;
• badanie psychologiczno-pedagogiczne rodziców – polega na indywidualnych rozmowach kierowanych uzupełnionych testami, ankietami lub kwestionariuszami, mającymi na celu zbadania kompetencji rodzicielskich i osobowości badanego;
• obserwacja – polega na obserwowaniu zachowania dziecka i rodziców, celem ustalenia łączących ich relacji.

Testy używane przez biegłych mają za zadanie badanie  kompetencji rodzicielskich oraz osobność, a także inne specyficzne obszary.  Testy kompetencji rodzicielskich to test o nazwie CUIDA – Kwestionariusz do Oceny Kandydatów na Rodziców Adopcyjnych, Opiekunów, Opiekunów Prawnych i Mediatorów oraz TKR – Test Kompetencji Rodzicielskich, natomiast testy osobowości to test o nazwie EPQ-R – Kwestionariusz Osobowości Eysencka EPQ-R oraz  NEO-FFI – Inwentarz Osobowości NEO-FFI. Inne stosowane przez biegłych testy to RISB – Test Niedokończonych Zdań Rottera oraz STAI – Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI.

Wnioski opinii, ile trzeba czekać na opinię i czy można się od niej odwołać?

Termin, w którym biegli muszą sporządzić opinię, określa sąd, przy czym powinna być ona sporządzona w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia zakończenia badania.

Końcowym elementem opinii biegłych są wnioski. W tym zakresie biegli udzielają odpowiedzi na tezę dowodową wskazaną przez Sąd w postanowieniu o przeprowadzeniu badania przez biegłych OZSS. Wnioski opisują sytuację opiekuńczą, wychowawczą i emocjonalną dziecka, relację dziecka z badanymi, kompetencje wychowawcze i rodzicielskie badanych oraz szczegółowo ustosunkowują się do tezy dowodowej, jednocześnie wskazując, co będzie najlepsze dla dobra dziecka,  czy nawet to, że któryś z badanych powinien wziąć udział w warsztatach rodzicielskich. Specjaliści wydają wnioski, wskazując jednocześnie, który rodzic powinien sprawować opiekę nad dzieckiem, jak ukształtować kontakty rodziców z dzieckiem, czy zgodna z dobrem dziecka jest opieka naprzemienna. Sprawdzają, czy dziecko uwikłane jest w konflikt w rodzinie, a jeśli tak, to czy przez to jest zagrożone jego dobro, a w sytuacji, gdy dziecko ma rodzeństwo, to jakie są relacje i więzi między nimi.

Sąd po otrzymaniu od biegłych opinii przesyła ją stronom postępowania, jednocześnie zobowiązując je do zajęcia stanowiska w przedmiocie opinii, w określonym terminie (zazwyczaj 14 lub 21 dni) pod rygorem uznania, że jeśli strona nie złoży zastrzeżeń do opinii, to znaczy, że  jej nie kwestionuje.

Zatem od opinii OZSS można się odwołać, składając zarzuty, czyli wskazując, w jakim zakresie się z nią nie zgadza oraz uzasadniając zdanie. Dodatkowo w takim piśmie można złożyć wniosek o sporządzenie pisemnej opinii uzupełniającej, w której biegli udzielą odpowiedzi na wskazane przez badanego pytania dotyczące kwestionowanego zakresu opinii lub uzupełnią dotychczasową opinię o brakujące elementy. Można także wnosić o to, aby sąd wezwał biegłych na rozprawę celem ich przesłuchania i zadawania pytań w zakresie opinii. Strony postępowania mogą także złożyć wniosek o przeprowadzenie dodatkowej opinii sporządzonej przez inny opiniodawczy zespół specjalistów sądowych, co jest najczęściej stosowane w przypadku, gdy strony zarzucają biegłym stronniczość i brak równego traktowania badanych.

Mimo możliwości złożenia zastrzeżeń do opinii, jej skuteczne zakwestionowanie jest bardzo trudne. Wnioski oraz inne twierdzenia i oceny zawarte w opinii są dla sądu bardzo istotne. Sąd zazwyczaj  bierze  pod uwagę wnioski z opinii przy orzekaniu w danej sprawie. Doświadczenie zawodowe pokazuje, że opinia OZSS to jeden z kluczowych i najczęściej przesądzających dowodów w sprawie, albowiem opiera się ona na analizie akt sprawy, badaniach i obserwacji rodziny, stanowiąc jednocześnie jeden  z najbardziej wartościowych dowodów.

Bibliografia :

1. Gójska, J. Ignaczewski . Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Warszawa 2010.
2. A. Czerederecka Rozwód a rywalizacja
3. Komentarz  Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy.  Haak 2019, wyd. 1
4. Kodeks rodzinny i opiekuńczy red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6
5. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów Dz. U. z 2018 r. poz. 708
6. Pracownia Testów Psychologicznych | Księgarnia Symptomy - internetowa księgarnia naukowa (practest.com.pl)]

Adwokat Lilianna Skiba (adwokat-skiba.pl) prowadzi kancelarię w Warszawie oraz w Łomiankach. Specjalizuje się w sprawach z zakresu prawa pracy i prawa rodzinnego. Jest członkiem Sekcji prawa pracy oraz Sekcji prawa rodzinnego przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. Jest również certyfikowanym mediatorem Centrum Mediacyjnego przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Prowadzi blogi z tematyki prawa rodzinnego oraz prawa pracy.