Czy jesteś pracoholikiem?

Żeby zneutralizować funkcjonujące w obiegowej opinii przekonanie, że „pracoholizm jest ok”, a pracoholicy stanowią wspaniały nabytek dla firmy, każdego, kto intensywnie pracuje, zaczęliśmy klasyfikować jako uzależnionego od pracy. Na wszelki wypadek. Pracoholizm to jednak skomplikowany i wielopłaszczyznowy syndrom, którego intuicyjny, społeczny odbiór często bywa daleki od prawdy. Wykarczujmy więc kilka mitów i zacznijmy odróżniać pracoholizm od zdrowej, choć nieprzeciętnie intensywnej pracy.

Mit 1: łatwo można ocenić, kto jest pracoholikiem

Pracoholizm doczekał się wielu definicji, opisów i typologii. Są ich naprawdę krocie – po części łączne, po części rozłączne, a po części wykluczające się. Zamiast tonąć w szczegółach, skupmy się na tym, co najważniejsze. Badacze są bowiem zgodni co do pojmowania fundamentalnych kwestii i przedstawiania mechanizmów syndromu. Pracoholizm to uzależnienie od czynności. Oznacza to, że choć przejawiać się może w bardzo różny sposób, w każdym przypadku da się zaobserwować wszystkie kluczowe objawy:

• utrata kontroli nad zachowaniem, przejawiająca się w odczuwaniu wewnętrznego PRZYMUSU intensywnej pracy – ty nie chcesz pracować, ty po prostu musisz! Praca staje się twoją obsesją;
• zmiana hierarchii wartości, przyznająca priorytet działaniom związanym z pracą – zdrowie, rodzina, urlop, sen, to wszystko niby ważne, ale nie zaprzątasz tym sobie głowy, bo przede wszystkim MUSISZ pracować;
• wzrost tolerancji na pracę – coraz trudniej ci być zadowolonym z tego, co robisz; aby czuć satysfakcję musisz coraz WIĘCEJ i CIEŻEJ pracować;
• objawy abstynencyjne, ujawniające się w sytuacjach odstawienia pracy – kiedy nie pracujesz, czujesz się źle psychicznie (irytacja, nerwowość, smutek lub agresja) i fizycznie (bóle głowy, mięśni i różnych narządów, bezsenność, nadmierne pocenie się, kołatanie serca, niepokój psychoruchowy);
• praca staje się stanem umysłu – nawet, jeśli nie pracujesz, NIE POTRAFISZ PRZESTAĆ MYŚLEĆ O PRACY.

Mit 2: każda ciężko pracująca osoba jest pracoholikiem

Pracoholizm wcale nie jest zjawiskiem jakościowo różnym od normalnej aktywności zawodowej – wyznacznikiem patologii jest ilość i nasilenie zachowań związanych z pracą. Pracoholicy robią to samo, co niepracoholicy, tylko w ilościach, które uniemożliwiają optymalne funkcjonowanie. Nie każdy człowiek uzależni się od pracy, nawet jeśli każe mu się długo i intensywnie pracować. Nałóg pojawia się u osób, które przejawiają pewne osobowościowe predyspozycje. Są to cechy temperamentalne oraz doświadczenia z okresu wczesnego dzieciństwa.

Polscy badacze udowodnili, że skłonność do pracoholizmu mają osoby o wysokiej emocjonalności, niskim progu pobudzenia, tendencji do unikania wzmocnień negatywnych oraz dużej uporczywości działania. Cechy te powodują, że jednostka potrzebuje niewielkiej stymulacji, aby funkcjonować optymalnie, czynią ją podatną na odczuwanie niepokoju i lęku oraz wytrwałą w realizacji podjętych działań. Osoba o takich predyspozycjach może być skłonna do uciekania w pracę jako bezpieczny, rozpoznany obszar aktywności oraz do minimalizowania lęku przed niepowodzeniem poprzez obsesyjne angażowanie się w działania zawodowe.

Także doświadczenia z wczesnego dzieciństwa mogą stanowić podłoże rozwoju pracoholizmu. Zdaniem Killinger pracoholicy wywodzą się głównie z rodzin dysfunkcyjnych. Kluczowym problemem, na bazie którego ukształtowują się niewłaściwe wzorce zachowania, jest nałóg lub obsesja na jakimś punkcie przynajmniej jednego z rodziców, a także styl wychowawczy – najczęściej nadmiernie wymagający. W rodzinie panuje koncentracja na obowiązkach i odrzucenie zabawy jako bezproduktywnej straty czasu. Wobec dzieci stawiane są bardzo wysokie wymagania. Brakuje prawdziwej opieki i wsparcia, a akceptacja i miłość okazywane są warunkowo, jedynie wtedy, gdy potomstwo spełnia postawione przed nim oczekiwania. Rodzice żądają od dziecka perfekcjonizmu, brakuje aprobaty dla pomyłek i błędów, swobodnego wyrażania uczuć i bezpośredniej komunikacji – zwłaszcza zaś przyzwolenia na rozmowę o problemach. Żyjąc w takiej rodzinie dziecko wytwarza sobie nieprawdziwe przekonania, które, najogólniej mówiąc, sprowadzają się do wiary w to, że tylko praca czyni je wartościowym człowiekiem. Już jako osoba dorosła stara się ratować zagrożone poczucie własnej wartości, stale odtwarzając zakorzeniony w dzieciństwie schemat, w którym dzięki pracy i spełnianiu wygórowanych oczekiwań staje się wartym pochwały, uwagi oraz miłości.

Mit 3: intensywna praca zawsze prowadzi do problemów psychicznych i zdrowotnych

Pracoholika można przyrównać do Syzyfa, który jest na pracę skazany i najoględniej mówiąc – wcale go to nie cieszy. Choć uzależnienie zaczyna się od pozytywnych wzmocnień i intensywna aktywność zawodowa przez jakiś czas „daje kopa”, w perspektywie kilku lat praca ponad siły i brak odpoczynku doprowadzają do całkowitego załamania się zdrowia psychicznego i fizycznego. Koszty mogą objąć doświadczenie wypalenia zawodowego, załamanie nerwowe, depresję, psychozy, poważne choroby somatyczne, nowe uzależnienia, a nawet śmierć z wyczerpania, przez Japończyków zwaną wdzięcznie „karoshi”.

Istnieje jednak grupa osób, która pracuje równie intensywnie jak pracoholicy, ale nie jest uzależniona. To tak zwani entuzjaści pracy – ludzie, dla których angażująca aktywność zawodowa jest źródłem wzrostu i rozwoju. Czym różnią się od pracoholików? Praca nie stanowi dla nich sposobu na ratowanie własnej samooceny, lecz jest jedną z kluczowych wartości. Mają tendencje do spędzania wielu godzin w pracy, jednak nie odczuwają przymusu – oni po prostu autentycznie pasjonują się tym, co robią. Co ważne jednak – kontrolują swoje poczynania i potrafią aktywnie uczestniczyć w innych obszarach życia, takich jak uprawianie hobby, życie rodzinne czy towarzyskie. Nie myślą wtedy o pracy, całym sobą angażując się w podejmowane działania. Dla entuzjastów pracy wysokie zaangażowanie w pracę jest więc pozytywne, zdrowe i przynoszące korzyści psychologiczne.

Mit 4: ciężka praca zawsze jest naszym osobistym wyborem

Analizując zjawisko pracoholizmu często zapominamy, że mrówcza praca nie zawsze jest czyimś wyborem. Wiele organizacji wykorzystuje kulturę organizacyjną i zatrudnionych menedżerów do lansowania modelu zachowań, w którym od podwładnych oczekuje się nadmiernego zaangażowania w zadania zawodowe. W takiej sytuacji pracownicy będą intensywnie, długo i ciężko pracować, choć będzie to sprzeczne z ich osobistymi standardami. Zadecydują czynniki takie jak konieczność utrzymania pracy i sprostania narzuconym z góry oczekiwaniom. Kiedy sytuacja lub otoczenie zawodowe ulegną zmianie, większość osób z ulgą powróci do normalnego sposobu funkcjonowania, w którym istnieje balans pomiędzy pracą a innymi sferami życia. U pracowników mających predyspozycje do uzależnienia od pracy może to jednak doprowadzić do rozwoju pracoholizmu.

***

Irena Świątek - psycholog i konsultantka ds. kariery. Karierę zaczynała w obszarze rekrutacji oraz rozwijania potencjału zawodowego pracowników w takich firmach jak Telekomunikacja Polska S.A. i Grupa Żywiec S.A. Od dwóch lat prowadzi własną firmę, CV studio, w ramach której pomaga odnieść sukces osobom poszukującym pracy oraz podejmującym wyzwania zawodowe. Zajmuje się m.in. tworzeniem profesjonalnych dokumentów aplikacyjnych, prowadzeniem konsultacji kariery oraz szkoleń z zakresu poszukiwania pracy, zmian i rozwoju zawodowego. Pisze doktorat z psychologii pracy w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.